9.3.4 Art and Exploration

Vernieuwing en innovatie komen doorgaans voort uit onderzoek en experiment. De afgelopen decennia blijkt dat deze exploraties niet langer exclusief zijn voorbehouden aan de laboratoria van academische kennisinstellingen, organisaties voor toegepast onderzoek en de research and development faciliteiten van bedrijven. Artistiek geïnspireerd onderzoek functioneert steeds zichtbaarder als inspiratiebron voor innovatie en vernieuwing. Artistiek onderzoek hanteert onconventionele methoden, staat dichtbij de individuele belevingswereld van mensen en kent vaak een sociaal gemotiveerde invalshoek. Het wordt niet gestuurd door directe economische belangen en is methodisch vrij. Het is doorgaans bewust subjectief en waardegestuurd. De inzichten die daaruit voortvloeien verbreden het maatschappelijk blikveld substantieel en dienen als inspiratiebron voor meer toegepast ontwerp.

"De verbinding van kunst, wetenschap en samenleving kan op die wijze bijdragen aan creatieve, technologische en duurzame maatschappelijke vernieuwing."

Kunst is een alternatieve vorm van kennisproductie, die minder gericht is op toetsbare feiten zoals in de exacte wetenschappen en meer op het ervaarbaar maken van andere vormen van weten en begrijpen. Artistiek onderzoek en kunst komen vooral tot ontwikkeling wanneer er geen sprake is van directe economische dwang of beperking in welke vorm dan ook. De vrije ruimte is cruciaal. Kunst spreekt zich uit over de werkelijkheid, staat er vaak kritisch tegenover en formuleert haar noties op basis van een eigen methode, taal of esthetiek. Daarmee bewijst zij haar maatschappelijke en zelfs economische waarde. Zo maken artistieke exploraties de onzichtbare dimensies van technologie zichtbaar en bespreekbaar en bieden mogelijkheden tot reflectie. Dat is van belang in een tijdperk waarin de vervlechting van maatschappij en technologie in een nieuwe fase beland met digitalisering, big data, kunstmatige intelligentie en zelflerende systemen. In de vrije ruimte ontwikkelt kunst alternatieve concepten van wat is en wat zou moeten en het introduceert innovatie in het maatschappelijk systeem door dominante paradigma’s uit te dagen. Ze doet dit zowel op micro-, meso- als op macroniveau. De verbinding van kunst, wetenschap en samenleving kan op die wijze bijdragen aan creatieve, technologische en duurzame maatschappelijke vernieuwing.

Ons land is internationaal vermaard vanwege het werk van de zogenaamde medialabs die vallen binnen het beleidsdomein van de e-cultuur. Ook in de brede kunstwereld vinden exploraties van toekomsten plaats, vanuit maatschappijkritisch perspectief of met het oog op maatschappelijke innovatie. Kunstenaars en creatieve professionals kunnen op microniveau mensen bij elkaar brengen of discussies losmaken over actuele thema’s. Dat gebeurt in het bijzonder in de interactie van kunstenaars via hun kunstwerken met het publiek, waarmee een betekenisvolle relatie ontstaat.

Op mesoniveau dragen kunstenaars en creatieve professionals vaak bij aan de ontwikkeling van wijken, bijvoorbeeld door het creëren van buurttuinen die ontmoetingen faciliteren en bijdragen aan sociale cohesie in een wijk. Daarnaast inspireert het artistieke experiment nieuwe ontwerpmethoden binnen specifieke sectoren of ecosystemen, waardoor kunst en ontwerp convergeren. De bijdrage van kunstenaars op het niveau van organisaties en bedrijven wordt belangrijker, al worden ze daar doorgaans vaker ingezet om bestaande processen te verbeteren, dan om alternatieven te ontwikkelen. Onderzoek naar de relatie tussen de presentie van kunst en cultuur (-beoefenaars) en de innovativiteit van regio’s is een voorbeeld op mesoniveau. Een artistiek en tolerant milieu is een magneet voor creatief talent.

Op macroniveau doet de waarde van kunst zich vooral op cultureel niveau gelden, door de samenleving te verrijken met ervaringen die grenzen overschrijden en daarmee ervaringen van allerlei soorten teweeg brengen. De doelstellingen in het landelijke kunstbeleid laveren de voorbije decennia tussen het bevorderen van participatie, het stimuleren van topkunst en het inzetten op regionale spreiding. Maatschappelijke, culturele en economische waarde van kunst worden daarmee onderkend. Tegelijkertijd staat die waarde de voorbije jaren ook ter discussie.

Onderzoeksvragen bij art and exploration

1. Op welke manier werkt de vrijheid waarin artistiek onderzoek plaatsvindt en de geringe hoeveelheid beperkingen die voor kunstproductie geldt door in de uitkomsten van creatieve exploraties en artistieke werken? Waarin ligt het voornaamste onderscheid met creatieve productie waar dat niet voor geldt?

2. Wat is de specifiek vorm van kennis en kennisontwikkeling die binnen artistiek onderzoek plaatsvindt en wat is haar betekenis in de bredere culturele, maatschappelijke en economische context? Op welke wijze verbindt het artistieke onderzoek zich met maatschappelijke uitdagingen en opdrachten? Wat kan de waarde zijn van kunst in relatie tot de grote maatschappelijke uitdagingen?

3. Hoe verhoudt het vrije experimentele werk van kunstenaars zich tot het werken in opdracht door ontwerpers? Wat is de waarde van vrij werk ten opzichte van opdrachtwerk? Wat is de waarde van het artistieke werk in de vrije ruimte in termen van culturele, maatschappelijke en economische waarde?

4. Waar liggen de belangrijkste raakpunten tussen het vrije werk in de kunsten en het artistieke onderzoek aan de ene en de meer toegepaste, opdrachtgestuurde vormen van creatieve productie aan de andere kant? Vindt er op deze raakpunten kruisbestuiving plaats, en indien dat zo is, hoe kan die getypeerd worden?

5. Wat is de rol en betekenis van artistieke praktijken in de context van meer opdracht- en resultaatgerichte projecten en opdrachten? Is er sprake van spillover van kennis vanuit de vrije, artistieke praktijk naar de meer toegepaste creatieve productie? Hoe verlopen de processen die daartoe leiden? Om welke kennis en methoden van werken gaat het precies?

6. Hoe belangrijk is de vrije ruimte die doorgaans aan de kunstenaars wordt toegedicht voor andere, meer toegepaste creatieve professionals die behoefte hebben aan creatieve doorontwikkeling en innovatie? In welke mate kunnen zij over die ruimte beschikken?