4.2.1 Energietransitie en duurzaamheid

Onze samenleving draait om wat de aarde en de economie ons te bieden hebben. Om de aarde leefbaar te houden en klimaatverandering een halt toe te roepen zijn er drastische systemische veranderingen nodig in de manier waarop mensen omgaan met de aarde en de grondstoffen die zij levert. De missies in het thema Energietransitie en duurzaamheid focussen daarom op twee routes:

• Het op grote schaal terugdringen van de nationale broeikasgasuitstoot (Klimaatakkoord). Denk hierbij aan verduurzaming van het elektriciteitssysteem, een aardgasloze gebouwde omgeving, klimaatneutrale industrie en landbouw, en emissieloze mobiliteit.

• Het inventiever omgaan met de aanwezige grondstoffen, en de transitie van verspilling van grondstoffen naar een circulaire economie waarin grondstoffen worden hergebruikt.

Beide routes behelzen meerdere transities en de schaalgrootte en beoogde impact van deze transities is enorm; ze raken direct de dagelijkse woon-, leef- en werkomgeving van ons allemaal. Niet voor niets wordt bijvoorbeeld de transitie naar een aardgasloze gebouwde omgeving ‘de grote verbouwing van Nederland’ genoemd. Aardgas zit diep verankerd in ons systeem en aardgasvrij betekent dus ook voor iedereen: ingrijpende beslissingen, veranderingen en aanpassingen. Dat geldt ook voor transities in het streven naar CO2- of klimaatneutrale industrie en mobiliteit en de circulaire economie. Deze transities zijn processen van opschaling en schaalvergroting waarin vernieuwende oplossingen nodig zijn.

Voor de creatieve industrie zijn de volgende missies en MMIP’s (meerjarige missiegedreven innovatieprogramma’s) binnen dit omvangrijke thema met name relevant:

• Energie en Klimaat - missie B: ‘Een CO2-vrije gebouwde omgeving in 2050’, met:

  • MMIP 3: Versnelling energierenovaties in de gebouwde omgeving.

  • MMIP 4: Duurzame warmte (en koude) in de gebouwde omgeving (incl. glastuinbouw).

  • MMIP 5: Het nieuwe energiesysteem in de gebouwde omgeving in evenwicht.

• Energie en Klimaat - missie D: ‘Emissieloze mobiliteit voor mensen en goederen in 2050’, met:

  • MMIP 10: Doelmatige vervoersbewegingen voor mensen en goederen.

• Toekomstbestendige mobiliteitssystemen - missie: ‘Emissieloze mobiliteit voor mensen en goederen in 2050’:

  • Hoofdlijn 1: Smart mobility en logistics voor bereikbaarheid en veiligheid.

  • Hoofdlijn 4: Integrale gebiedsontwikkeling en infrastructuur.

• Circulaire Economie - missie: ‘In 2050 is in Nederland een duurzaam gedreven, volledig circulaire economie gerealiseerd’:

  • MMIP 1: Ontwerp voor circulariteit.

  • MMIP 3: Vertrouwen, gedrag en acceptatie.

Deze missies zijn technische, financiële en bestuurlijke opgaven, maar bovenal sociale opgaven. Zo zijn eigenaren van woningen en gebouwen degenen die beslissen welke energiemaatregelen zij bereid zijn te nemen. Zij beslissen hierover vanuit hun eigen waarden, mogelijkheden, overtuigingen, levensfase, etc, en in hun lokale context. Datzelfde geldt voor gebruikers en consumenten in het kader van circulaire producten. Dit vraagt om heldere en doeltreffende communicatie rondom alternatieve product-dienst-combinaties die ontstaan door buiten de kaders te denken en vanuit de gebruiker te bepalen hoe het aanbod passend en toegankelijk te maken is. Door de belangen en waarden van deze gebruikers en eigenaren in kaart te brengen kan de creatieve industrie de blauwdruk van het nieuwe systeem vertalen naar interventies en die zo ontwerpen dat ze aansluiten bij de belangen en waarden van deze beslissers. Denk daarbij aan het belang van een lagere energierekening, gezonde binnenlucht en een comfortabelere woning.

De creatieve industrie heeft methodologieën en aanpakken beschikbaar om deze belangen en waarden in kaart te brengen. Deze kan zij inzetten om bij te dragen aan oplossingen binnen het thema, met name op de drie volgende sporen:

1.Visie en verbeelding van het nieuwe systeem De aanpak van omvangrijke transitievraagstukken begint bij het vormen van een toekomstbeeld; een verbeelding van het ‘nieuwe’ systeem dat met de transitie beoogd wordt. Door kansen die deze toekomst biedt invoelbaar te maken, kan de creatieve industrie oplossingsrichtingen ontwerpen voor interventies en voor modellen van waardestromen en maatschappelijk eigenaarschap binnen het systeem, waarlangs duurzaam gedrag kan worden versterkt en gestimuleerd. De creatieve industrie werkt in co-creatie met stakeholders zoals burgers en overheid maar ook organisaties zoals woningbouwcorporaties, bouw- en installatiebedrijven, netbeheerders en energiebedrijven aan deze toekomstvisies.

Het ontwikkelen van een strategie en het uitstippelen van de route om de transitie te realiseren maakt het proces vervolgens behapbaar. Het creëert ruimte om gericht interventies te ontwikkelen met maatschappelijk rendement. Circulaire economie komt dichterbij door specifiek te (leren) ontwerpen gericht op duurzaam waardebehoud via servitization, re-use, redistribute, refurbisch, remanufacture, recycling, etc. De creatieve industrie ontwikkelt ontwerpstrategieën en past deze toe gericht op verminderen van materiaalgebruik, inzet van nieuwe materialen, verlengen van levensduur en verbeteren van repareerbaarheid.

De energietransitie stuurt aan op een systemisch herontwerp; waarin het energiesysteem van centraal naar veel lokaler ontwerp gaat, waarin aansluitingen op energie niet meer centraal geregeld zijn en burgers en bedrijven allemaal zelf actoren worden in een nieuw, contextbewust ontworpen energiesysteem. Dit betekent ook dat oplossingen veel meer vanuit de belangen en wensen van lokale gebruikers beredeneerd moeten worden. Zij moeten in staat zijn om keuzes te maken naar eigen inzichten en waarden. Deze aanpak is door de creatieve industrie, in samenwerking met de Topsectoren Energie en ICT, in 2018 verwoord in het voorstel ‘Vanzelfsprekend Duurzaam’.

2. Empowerment: van offers naar kansen door belangen centraal te stellen De creatieve industrie koppelt menselijke en sociale belangen aan mogelijkheden om mensen tot actie aan te zetten en ieder een eigen bijdrage te leveren aan de veranderingen die van hen worden gevraagd. Daarvoor is het nodig dat er aanspraak wordt gedaan op en aansluiting wordt gevonden bij hun eigen waarden en belangen. Door verschillende groepen gebruikers en stakeholders al vroeg in het ontwerpproces te raadplegen, worden essentiële inzichten in individuele drijfveren en belangen verkregen. Deze zijn nodig om gedragen interventies te ontwikkelen die waarde kunnen toevoegen aan hun dagelijks leven. Met die inzichten worden de contouren duidelijk van de kansen die de veranderingen voor mensen opleveren. Door veel meer te starten vanuit het wenkend perspectief dat de nieuwe oplossingen bieden én de oplossing in co-creatie met de doelgroepen vorm te geven kunnen de ‘offers’ die zij moeten leveren omgezet worden in kansen. Dan vindt ontwikkeling plaats van interventies die gebruikers motiveren om uit eigen beweging maatregelen te nemen.

Het ontwerpen voor gedrag en gedragsverandering en de empowerment van consumenten/burgers om zelf in actie te komen speelt een grote rol bij de transities. Gedrag heeft ook een collectieve dimensie waarbij het gaat om participatie en invloed in besluitvorming, maar ook het opstarten van collectieve activiteiten in eigen kring (buurttransformaties, energiecoöperaties, burgerinitiatieven etc). De creatieve industrie kan deze processen begeleiden en organiseren.

De creatieve werkwijze van korte sprints en iteraties, getest en geoptimaliseerd in bijvoorbeeld een living lab en ondersteund met de juiste monitoring tools, biedt een ideale omgeving om gebruikers en stakeholders te blijven betrekken bij de ontwikkeling van interventies.

3. Aanbod van interventies op maat die motiveren De lijnen die binnen de systeemvisie zijn uitgezet, in combinatie met de inzichten in waarden en belangen van de gebruikers, kunnen worden vertaald naar waardeproposities voor aanbiedende partijen. Daarmee worden producten en diensten ontwikkeld die inspelen op belangen van gebruikers, evenals diensten die nodig zijn om de overgang naar de nieuwe situatie succesvol te laten verlopen. De schaalgrootte van de energietransitie vereist een focusverschuiving van product- en procesinnovatie naar opschaling en implementatie, in combinatie met sociale innovatie. Niet alleen nieuwe oplossingen, maar ook opschaling en verspreiding zijn essentieel voor het welslagen van de missie.

Om de gebruikers handelingsperspectief te bieden, is het belangrijk om hen te motiveren door hen tijdens alle fases van het proces van goede informatie en ondersteuning (maatwerkadvies, beslissingsondersteuning, nazorg) te voorzien. Vanuit de visie en in co-creatie met gebruikers en stakeholders kan de creatieve industrie zorgen dat op de juiste touchpoints interventies worden ontwikkeld.

"Door te starten vanuit het wenkend perspectief dat de nieuwe oplossingen bieden kunnen de ‘offers’ die mensen moeten leveren omgezet worden in kansen."

Als het aanbod past bij de wensen van gebruikers, is het daarnaast belangrijk om ervoor te zorgen dat de veranderingen eenvoudig uit te voeren zijn. Essentieel hierbij is om aan te haken bij natuurlijke momenten (zoals verhuizing, verbouwingen, renovaties) waarop mensen aanpassingen doen aan hun leefomgeving. Voor marktpartijen is het dus zaak om voor die momenten een maatwerkpropositie (met daarin aandacht voor de betaalbaarheid van de oplossing) aan te bieden. Digitale technieken en (big) data kunnen hierbij behulpzaam zijn om (de communicatie rondom) het aanbod zo verder te personaliseren.