8.3.3 De betekenisgevende mens

Mensen kunnen maar tot een beperkte schaalgrootte en mate van complexiteit zintuiglijk en cognitief betekenis geven aan hun relatie met de werkelijkheid. Zodra die werkelijkheid van systemen, producten en diensten te groot en complex is worden de mogelijkheden van mensen om zich ermee te identificeren beperkt. Dit worden black boxes genoemd: onzichtbare en onbegrepen systemen. Mensen zullen op zoek gaan naar herkenbare en hanteerbare vormen in verhalen of rituelen maar ook naar wetenschappelijke verklaringen.

Mensen zoeken voortdurend naar een gewenste balans tussen wat ze kennen en wat nieuw voor ze is. In een wereld die zich chaotisch voordoet zal de mens sneller op zoek gaan naar iets herkenbaars. Nieuwe, nog nauwelijks begrepen innovaties krijgen herkenbare vormen om maatschappelijke acceptatie te bevorderen, zoals de eerste auto’s de vorm van paardenkoetsen hadden of het icoon voor een digitaal postsysteem een ouderwetse envelop is (skeuomorfisme). Maar transitie en vernieuwing verlangen of eisen ook steeds nieuwe vormen waarmee mensen zich vertrouwd moeten gaan voelen. Zoals het voorbeeld van The Modular Body en het werk van Agi Haines laten zien spelen en experimenteren wetenschappers, ontwerpers en kunstenaars met die nieuwe vormen en fenomenen waarmee gebruikers zich (nog) moeilijk kunnen identificeren. Maatschappelijke veranderingen vragen daarnaast voortdurend om herijking van bestaande waarden en normen. Herkenbaarheid door en identificatie van een grote groep mensen kan ten koste gaan van minderheden in de samenleving en daarmee een drempel vormen voor een diverse en inclusieve samenleving.

Vanuit de waarnemingspsychologie en de semiotiek weten we al veel over hoe mensen waarnemen en betekenis geven aan wat ze zien of zintuiglijk ondergaan. Ook is er vanuit de visuele retorica kennis ontwikkeld over hoe mensen kunnen worden verleid om hun denken of handelen te veranderen. Maar hoe geeft de mens betekenis aan systemen en fenomenen die zich kenmerken door een grote mate van complexiteit, die niet of nauwelijks zichtbaar zijn en die een lange tijdspanne kennen? Wanneer systemen op individueel niveau met de mens interacteren maar niet worden begrepen, ontstaat er een mate van vervreemding die direct raakt aan vragen over wie we zijn. Een voorbeeld van een ontwerpmethode om dit vraagstuk aan te pakken is value sensitive design, een ontwerpaanpak die expliciet rekening houdt met menselijke waarden zoals privacy, veiligheid, welzijn en autonomie.

De creatieve industrie is bij uitstek in staat om deze complexiteit een betekenisvolle vorm te geven, waardoor mensen zich (weer) verbonden kunnen voelen met hun directe leefwereld. Diverse theorieën en methoden zijn ontwikkeld om de toenemende complexiteit van systemen voor de gebruikers ervan inzichtelijk en begrijpbaar te maken: van ergonomische principes en het gebruik van metaforen tot heldere datavisualisaties en het ontwerpen van digital twins: een virtuele replica van een product om deze beter te begrijpen, te onderhouden of te ontwikkelen.

Mensen kunnen op cognitief niveau worden aangesproken om een systeem te begrijpen, bijvoorbeeld met behulp van een geschreven gebruikershandleiding voor een slimme koelkast. Maar vaak werkt het beter om mensen aan te spreken op zintuiglijke, fysieke ervaringen en emotionele beleving. De creatieve industrie heeft bijvoorbeeld kennis ontwikkeld over hoe visuele waarneming, gehoor, tast, smaak en geur in samenhang een bijdrage kunnen leveren aan het toekennen van betekenis aan producten, diensten en de omgeving. Daarbij kan betekenisgeving een instrumenteel doel hebben om mensen tot iets te verleiden, bij iets te betrekken of actief aan te zetten tot een gewenste actie.

Onderzoeksvragen bij de betekenisgevende mens

1. Hoe kan de mens zich blijven identificeren en persoonlijk betrokken voelen bij ingewikkelde systemen en hoe dragen deze systemen bij aan de verbondenheid tussen mensen en hun omgeving?

2. Welke KEM's kan de creatieve professional inzetten om bij te dragen aan de cognitieve en zintuiglijke identificatie en betrokkenheid van individuen en groepen met ingewikkelde systemen?